مالاریا مهم‌ترین بیماری انگلی و یکی از مسایل مهم بهداشتی تعدادی از کشورها به خصوص کشورهای گرمسیری دنیا است.
این بیماری به صورت عفونت حاد، در بیشتر موارد وخیم و گاهی طولانی و با ویژگی های تب متناوب و لرز بدن، کم‌خونی و بزرگی طحال و گاه با ویژگی های ساده یا کشنده دیگر خودنمایی می‌کند.
اهمیت این بیماری به خاطر شیوع زیاد و مرگ‌ومیر قابل توجه‌است.
کلمه مالاریا یک کلمه ایتالیایی و به معنای هوای بد (Mal-Aria) است و منظور از آن، تعریف بیماری با ویژگی های تب متناوب است که ایتالیایی‌ها در گذشته وجود آن را ناشی از هوای بد و مناطق باتلاقی می‌دانستند.
بیماری مالاریا با نام های دیگری چون تب نوبه و تب متناوب نیز خوانده می‌شود.
انگل مالاریا توسط پشه‌ای به نام آنوفل به انسان منتقل می‌شود که شامل چندین گونه می‌باشد.
عامل بیماری
عامل بیماری یک تک‌یاخته (انگل) از جنس پلاسمودیوم است.
تا کنون بیش از 100 گونه پلاسمودیوم شناخته شده که فقط 4 گونه پلاسمودیوم در انسان ایجاد بیماری می‌کنند.
چرخه زندگی انگل
سیر تکاملی انگل در دو میزبان انجام می‌شود.
در مورد مالاریای انسانی میزبان اصلی انگل، پشه آنوفل ماده است و دوره جنسی در این میزبان طی می‌شود و دوره غیرجنسی در بدن انسان طی می‌شود.
لازم به ذکر است چرخه زندگی انگل در پشه در حدود 10 تا 20 روز طول می‌کشد و پشه حدود 1 تا 2 ماه آلوده می‌ماند. چنانچه پشه زودتر از 7 تا 10 روز شخصی را نیش بزند، شخص به مالاریا مبتلا نمی‌شود.
در مدت دوره کمون (نهفته) شخص آلوده هیچ‌گونه علامتی ندارد.
چنانچه خون شخص مبتلا به مالاریا، به بدن شخص سالمی تزریق شود، فرد سالم به مالاریا مبتلا می‌شود.
مالاریا می‌تواند از مادر بیمار به جنین منتقل شود.
دوره کمون (نهفته)
دوره نهفتگی یا کمون مدتی است که بین گزش پشه آلوده تا آشکار شدن نشانه‌های بیماری و از همه شایع‌تر تب در شخص وجود دارد.
مدت دوره کمون بسته به نوع انگل و طبیعت بیماری متفاوت است.
منبع عفونت
منبع مهم بیماری افرادی هستند که اصول بهداشتی را رعایت نمی‌کنند و کمتر از دیگران درصدد درمان خود هستند.
بیشتر کودکان 2 تا 9 ساله هستند که به علت عدم ایمنی، خوابیدن در اوایل شب و نداشتن پوشاک مناسب برای بیماری عوامل مناسبی هستند.
شرایط مربوط به انسان
- سن : اگرچه در مناطقی که مالاریا شدید و زیاد است، ابتلای کودکان بیشتر از بالغین است، اما وفور انگل در خون کودکان کمتر از شش ماه، کمتر از کودکان شش ماهه و بزرگ‌تر است.
- جنس و شغل : جنس به طور مستقیم و طبیعی در حساسیت یا مقاومت نسبت به مالاریا دخالت ندارد.
- عوامل محیطی : شامل محیط فیزیکی، زیست‌شناسی، اجتماعی و اقتصادی است که در انتقال بیماری نقش دارند.
- محیط فیزیکی : شامل درجه حرارت، رطوبت، مقدار نزولات آسمانی و میزان آب های سطحی و غیره است و در اپیدمیولوژی بیماری تأثیر دارد.
- محیط اجتماعی- اقتصادی : ویژگی های اجتماعی- اقتصادی فعالیت‌های مختلف مردم و عادت‌ها و رسوم آنان در انتقال بیماری نقش دارد. انتخاب محل سکونت، نصب توری در و دریچه اماکن و استفاده از پشه‌بند و غیره سبب کاهش خطر مالاریا می‌شود.
بیسوادی و وضع اقتصادی ضعیف، عوامل مساعدی هستند که موارد بیماری را افزایش می‌دهند. بیمار با تغذیه ناکافی قادر به دفع علایم بالینی نبوده، بیماری زیادتر عود می‌کند. جنگ سبب افزایش این بیماری می‌شود. مهاجرت، نقل و انتقال، منابع آب و طرز استفاده از آن و وضع مسکن و ساختمان عواملی هستند که در فراوانی بیماری اهمیت دارند.
پیشگیری دارویی
پزشک متخصص از داروهایی هم چون مفلوکین، پروگوانیل، کلروکین، پریماکین و گاهی داکسی سیکلین جهت پیشگیری دارویی استفاده می کند.
بیش از 20 سال است که جهت پیشگیری بیماری به تهیه واکسن اهمیت خاص داده می‌شود. ولی تهیه واکسن بسیار پیچیده و وقت‌گیر است. برای تهیه واکسن مفیدی جهت پیشگیری همگانی راه درازی در پیش است.
جلوگیری از تماس پشه با انسان
- پشه بند: با توجه به اینکه فعالیت خونخواری پشه آنوفل از غروب آفتاب تا قبل از طلوع آفتاب ادامه دارد، استراحت در درون پشه‌بند مانع نیش زدن پشه‌ها می‌شود.
- نصب توری: یک وسیله استحفاظی فردی و خانوادگی است. تمام منافذی که اجازه ورود به پشه‌ها را می‌دهند، مانند در، پنجره، سوراخ‌ها و منافذ مختلف باید با توری پوشانده شوند.
- انتخاب محل زندگی : محل سکونت دایمی یا موقت نباید همجوار با محل تکثیر پشه‌ها باشد.
- مبارزه با لارو پشه‌ها و کاهش منابع لاروی و پشه های بالغ: این کار از طریق از بین بردن منابع رشد و تکثیر به خصوص آب های راکد و هم چنین سم پاشی در فصول مناسب انجام می شود.
بیماری مالاریا در ایران
بیماری مالاریا از قدیم در ایران وجود داشته و پزشکان ایرانی با آن آشنایی داشته‌اند.
منطقه جنوب شرقی کشور که منطقه مشکل کشور از نظر بیماری مالاریا محسوب می‌شود شامل استان‌های سیستان و بلوچستان و هرمزگان و قسمت گرمسیری استان کرمان است و بنا به دلایل مختلف از جمله تعدد ناقلان، مقاومت ناقلان به حشره‌کش‌ها، نبودن راه‌های ارتباطی مناسب، آب و هوای گرمسیری، فصل انتقال طولانی، ناپایداری وضعیت اکولوژیک منطقه و جغرافیایی انسانی، وجود ساختمان‌های موقت و تغییرات زیست‌محیطی، مالاریا به عنوان یک مشکل بهداشتی باقی مانده‌است.
